«سرسپردن» یا «چشم و گوش بازداشتن و مراقب بودن»؟

آموزه ای از مطهری در نفیِ سرسپردگی

________________________________________

رابطه مردم با مجتهد جامع الشرایط  چگونه باید باشد ؟ این رابطه از سنخ سرسپردن است یا به شیوه چشم و گوش باز داشتن و مراقب بودن ؟  استاد شهید مطهری دراین زمینه پاسخی  خاص و متفاوت دارد . در سطور بعد ، متنِ این پاسخ را ملاحظه خواهید کرد./

امیر حسین ترکش دوز

____________________________

در میانِ مقالاتِ مطهری مقاله ای است با عنوان  اصل اجتهاد در اسلام.  این مقاله در زمانِ حیات وی بارها به صورتهای مختلف منتشر شد و اکنون نیز در ضمن یکی از کتابهای مشهور او در دسترس همگان است .   شکلِ اولیه مقاله، گفتاری است  که استاد مطهری اول اردیبهشت ماهِ 1340 در انجمن ماهانه دینی در تهران  ارائه کرد و  به صورتِ مشروحترِ  با عنوانِ اصل اجتهاد در اسلام  در همان سال ، در نشریه سالانه مکتب تشیع به چاپ رسید .  مقاله مزبور باردیگر در دیماه 1341  با عنوان سابق، همراه با مقالاتی از علامه طباطبایی، مهندس مهدی بازرگان، آیه الله ابوالفضل مجتهد زنجانی، آیه الله سید محمود طالقانی و آقایان بهشتی و مرتضی جزایری  در کتابی با عنوان بحثی درباره مرجعیت و روحانیت   از سوی شرکت سهامی انتشار منتشر شد . این کتاب درزمان خود مورد استقبال بخشهائی از جامعه مذهبی  و من جمله  جماعتی کثیر از تحصیلکردگانِ مسلمان  قرار گرفت .

شخصِ مطهری در همان سالها یعنی اوائلِ دهه چهل ، مقاله یاد شده  را  با  اندکی تغییر، همراه با با مقالاتی دیگر، با عنوان ده گفتار  گردِهم آورد و منتشر ساخت  . کتاب ده گفتار تا پایانِ حیاتِ  استاد ، بارها منتشر شد. 

در مقاله اجتهاد در اسلام  ، تقلید به دو قِسم  «ممنوع» و «مشروع» تقسیم شده است. نویسنده با ابتناءِ بر این تقسیم ، با زبان گلایه و انذار می گوید : «اخیراً از بعضی مردم که در جستجوی مرجع تقلید هستند .گاهی این کلمه را می شنوم که می گویند می گردیم کسی را پیدا کنیم که آنجا را سر بسپاریم . می خواهم بگویم تقلیدی که در اسلام دستور رسیده ، سرسپردن نیست . چشم بازکردن و گوش بازداشتن است .تقلید اگر شکل سرسپردن پیدا کرد ، هزارها مفاسد پیدا می کند ». شهید مطهری بعد ازآنکه حدیثی  را از امام صادق ذیل یکی از آیات قرآن ، تقریر و تبیین می کند،  عبارت "مراقب بودن " را هم به کار می بَرَد  و می نویسد :«پس معلوم می شود  که تقلیدِ ممدوح و مشروع ، سرسپردن و چشم بستن نیست .چشم بازکردن و مراقب بودن است و اگرنه، مسئولیت و شرکت در جرم است  » . مطهری بعد از  این جمله صریح ، ادامه می دهد :«بعضی از مردم خیال می کنند که تأثیر گناه در افراد یکسان نیست . در عامه مردم گناه تأثیر دارد و آنها را از عدالت و تقوی ساقط می کند ولی در طبقه علما تأثیری ندارد آنها یک نوع کُریت و یک نوع اعتصام دارند . نظیر فرقی که بین آب قلیل و آب کثیر است که آب کثیر اگر بقدر کُر شد، دیگر از نجاست منفعل نمی شود در صورتیکه اسلام برای احدی کُریت و اعتصام قائل نیست حتی برای شخصِ پیغمبر اکرم (ص) . چرا می گوید "قل انی اخاف ان عصیت ربی عذاب یوم عظیم" -ای پیغمبر بگو خودِ من نیز اگر معصیت کنم از عذاب روز بزرگ بیمناکم  . "لئن اشرکت لیحبطن عملک " اگر نوعی شرک در کارِ تو وارد شود ،عملت تباه خواهد شد،  همه اینها برای این تعلیم است که تبعیضی در کار نیست کُریت و اعتصامی برای احدی نیست  .داستانِ موسی و عبد صالح که در قرآن کریم آمده داستان عجیبی است . یک نکته بزرگ که به عقیده من از این داستان استفاده می شود این است که تابع و پیرو تا آنجا تسلیم متبوع و پیشوا است که اصول و مبادی ِ قانون نشکند و خراب نشود اگر دید آن متبوع ،کاری برخلاف اصول و مبانی انجام می دهد نمی تواند سکوت کند  ».

گفتیم که آقای مطهری در ضِمنِ  گفتار خود به تبین آیه ای و روایتی می پردازد . این بخش را در فراز بعد ملاحظه می کنید. ماحصلِ سخنِ ایشان در این بخش بازهم  تمییزِ تبعیتِ ممنوع از پیروی مشروع و  مهمتر از این ، اذعانِ ضمنی به توانائیِ تشخیصِ فرقِ این دو برای غیرِ مجتهدین  یا همانها است که در لسانِ حوزویان عوام الناس خوانده می شوند .مطهری می گوید : 

«در اینجا حدیث مفصلی که در این زمینه هست و نوشته‏ام، برای شما از رو می‏خوانم. جمله معروفِ: "فَامّا مَنْ کانَ مِنَ الْفُقَهاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حافِظاً لِدینِهِ مُخالِفاً عَلیهَواهُ مُطیعاً لِامْرِ مَوْلاهُ فَلِلْعَوامِّ انْ یقَلِّدوهُ‏ " که از جمله سندهای تقلید و اجتهاد است جزء همین حدیث است و شیخ انصاری درباره این حدیث می‏گوید: آثار صِدق از آن نمایان است. این حدیث در ذیل این آیه کریمه است: وَ مِنْهُمْ امِّیونَ لایعْلَمونَ الْکتابَ الّا امانِی وَ انْ هُمْ الّا یظُنّونَ‏ . این آیه در مقام مذمّت عوام و بی‏سوادان یهود است که از علما و پیشوایان دین خود پیروی و تقلید می‏کردند، و دنباله آیاتی است که روش ناپسند علمای یهود را ذکر می‏کند. می‏فرماید یک عده آنها همان مردم بی‏سواد و نادان بودند که از کتاب آسمانی خود چیزی جز یک رشته خیالات و آرزوها نمی‏دانستند و دنبال گمان و وهم می‏رفتند. در ذیل این آیه این حدیث است که شخصی به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد که عوام و بی‏سوادان یهود راهی نداشتند جز اینکه از علمای خود هرچه می‏شنوند قبول کنند و پیروی نمایند. اگر تقصیری هست متوجه علمای یهود است. چرا قرآن عوام الناس بیچاره را که چیزی نمی‏دانستند و فقط از علمای خود پیروی می‏کردند مذمّت می‏کند؟ چه فرقی بین عوام یهود و بین عوام ما هست؟ اگر تقلید و پیروی عوام از علما مذموم است پس عوام ما نیز که از علمای ما پیروی می‏کنند باید مورد ملامت و مذمّت قرار گیرند. اگر آنها نمی‏بایست قول علمای خود را بپذیرند اینها نیز نباید بپذیرند.حضرت فرمود:بَینَ عَوامِّنا وَ عُلَمائِنا وَ بَینَ عَوامِّ الْیهودِ وَ عُلَمائِهِمْ فَرْقٌ مِنْ جَهَةٍ وَ تَسْوِیةٌ مِنْ جَهَةٍ: امّا مِنْ حَیثُ اسْتَوَوْا فَانَّ اللَّهَ قَدْ ذَمَّ عَوامَّنا بِتَقْلیدِهِمْ عُلَمائَهُمْ کما قَدْ ذَمَّ عَوامَّهُمْ. وَ امّا مِنْ حَیثُ افْتَرَقوا فَلا.عوام و علمای ما و عوام و علمای یهود از یک جهت فرق دارند و از یکجهت مثل هم‏اند. از آن جهت که مثل هم می‏باشند خداوند عوام ما را نیز به آن نوع تقلید از علما مذمّت کرده و اما از آن جهت که فرق دارند نه. آن شخص عرض کرد: یا ابن رسول اللَّه توضیح بدهید.{امام صادق} فرمود: عوام یهود علمای خود را در عمل دیده بودند که صریحاً دروغ می‏گویند، از رشوه پرهیز ندارند، احکام و قضاءها را به خاطر رودربایستی‏ها و رشوه‏ها تغییر می‏دهند، می‏دانستند که درباره افراد و اشخاص عصبیت به خرج می‏دهند، حبّ و بغض شخصی را دخالت می‏دهند، حق یکی را به دیگری می‏دهند. آنگاه فرمود:وَ اضْطُرّوا بِمَعارِفِ قُلوبِهِمْ الی‏ انَّ مَنْ یفْعَلُ ما یفْعَلونَهُ فَهُوَ فاسِقٌ لایجوزُ انْ یصَدَّقَ عَلَی اللَّهِ وَ لا عَلَی الْوَسائِطِ بَینَ الْخَلْقِ وَ بَینَ اللَّهِ‏.به حکم الهامات فطری عمومی که خداوند در سرشت هرکس تکویناً قرار داده می‏دانستند که هرکس که چنین اعمالی داشته باشد نباید قول او را پیروی کرد، نباید قول خدا و پیغمبران خدا را با زبان او قبول کرد.در اینجا امام می‏خواهد بفرماید که کسی نگوید که عوام یهود این مسئله را نمی‏دانستند که نباید به قول علمایی که خودشان برخلاف دستورهای دین عمل می‏کنند عمل کرد. زیرا این مسئله مسئله‏ای نیست که کسی نداند. دانش این مسئله را خداوند در فطرت همه افراد بشر قرار داده و عقل همه کس این را می‏داند. به اصطلاح اهل منطق از جمله «قضایا قیاساتها معها» است، دلیلش با خودش است.کسی که فلسفه وجودیش پاکی و طهارت و ترک هوا و هوس است اگر دنبال هوا و هوس و دنیاپرستی برود، به حکم تمام عقول باید سخن او را نشنید. بعد فرمود:وَ کذلِک عَوامُّ امَّتِنا اذا عَرَفوا مِنْ فُقَهائِهِمُ الْفِسْقَ الظّاهِرَ وَالْعَصَبیةَ الشَّدیدَةَ وَ التَّکالُبَ عَلی‏ حُطامِ الدُّنْیا وَ حَرامِها وَ اهْلاک مَنْ یتَعَصَّبونَ عَلَیهِ وَ انْ کانَ لِاصْلاحِ امْرِهِ مُسْتَحِقّاً، وَ بِالتَّرَفُّقِ بِالْبِرِّ وَ الْاحْسانِ عَلی‏ مَنْ تَعَصَّبوا لَهُ وَ انْ کانَ لِلْاذْلالِ وَ الْاهانَةِ مُسْتَحِقّاً. فَمَنْ قَلَّدَ مِنْ عَوامِّنا مِثْلَ هؤُلاءِ فَهُمْ مِثْلُ الْیهودِ الَّذینَ ذَمَّهُمُ اللَّهُ بِالتَّقْلیدِ لِفَسَقَةِ فُقَهائِهِمْ‏ «1». و به همین منوال است حال عوام ما . اینها نیز اگر در فقهای خود اعمال خلاف، تعصب شدید ، تزاحم بر سر دنیا ، طرفداری از طرفداران خود هرچند ناصالح باشند ، کوبیدن مخالفین خود هرچند مستحق احسان و نیکی باشند . اگر این اعمال را در آنها حس کنند و بازهم چشم خود را ببندند و از آنها پیروی کنند عیناً مانند همان عوام یهودند و مورد مذمت و ملامت هستند»  پس از این ، مطهری همان جمله سابق الذکر را می گوید: «پس معلوم می شود که تقلید ممدوح و مشروع  ،سرسپردن و چشم بستن نیست .چشم بازکردن و مراقب بودن است و اگر نه مسئولیت و شرکت در جرم است».(پایان قسمت اول - ادامه در همین پست منتشر خواهد شد)