نویسنده «طبایع الاستبداد» به روایت استاد مطهری

فرازی از کتاب «نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر» نوشته استاد مرتضی مطهری به گزارشی از مهمترین سرفصلها در اندیشه شیخ عبد الرحمن کواکبی عالِم و مُصلحِ سوری اختصاص دارد .  ابتدا  نوشته مطهری را ملاحظه می کنید و بعد هم جملاتی را در حاشیه آن با عنوانِ «رهتوشه...».

*****************

استاد مطهری در فرازی از کتاب نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر می تویسد :«سومین قهرمان اصلاح در جهان سنیِ عرب ،شیخ عبد الرحمن کواکبی است. کواکبی اهل سوریه و صفوی نژاد است یعنی نسب به شیخ صفی الدین اردبیلی می رساند.(1) با زبان  ترکی و  فارسی آشنائی داشته و از پیروان عبده و به یک واسطه از پیروان سید جمال به شمار می رود . کواکبی در سال 1271هجری قمری در سوریه به دنیا آمد و بیشترین ایام عمر خود را در همان سوریه گذرانید.  اواخر به مصر آمد و چند سالی هم در مصر به سر برد که اجلش فرا رسید و در سال 1320 هجری قمری در سن پنجاه سالگی در گذشت . کواکبی یک مفکر اسلامی ضد استبداد بود . با استبداد ترکان عثمانی که بر سوریه حکومت می‏کردند سخت مبارزه می‏کرد . از کواکبی دو اثر باقی است ، یکی به نام " طبایع الاستبداد " (که در)مشروطیت ایران به فارسی‏ ترجمه شده است و دیگری " ام‏القری " . آراء اصلاحی او در آن کتابها مندرج است . کواکبی مانند سید جمال ، آگاهی سیاسی را برای  مسلمانان واجب و لازم می‏شمرد و معتقد بود " رژیم سیاسی " که مثلا مشروطه‏ باشد یا چیز دیگر به تنهائی قادر نیست که جلو استبداد را بگیرد ، هر رژیمی ممکن است شکل استبداد پیدا کند . در نهایت امر آنچه می‏تواند جلو استبداد را بگیرد ، شعور و آگاهی سیاسی و اجتماعی مردم و نظارت آنها بر کار حاکم است . وقتی که چنین شعور و چنین احساس و چنین آگاهی در توده‏ مردم پیدا شد ، آنوقت است که اژدهای سیاه استبداد در بند کشیده می‏شود . و البته این بدان معنی نیست که نباید به رژیم کار داشت و رژیم هر گونه‏ بود ، بود . بلکه به معنی اینست که رژیمِ خوب آنگاه مفید است که سطحِ‏ شعور سیاسی مردم بالا رود . و لهذا کواکبی مانند سید جمال ( و بر خلاف‏ عبده ) برای فعالیتهای سیاسی و بالا بردن سطح شعور سیاسی توده مسلمان‏ نسبت به سایر شئون اصلاحی زندگی آنها حق تقدم قائل بود و هم معتقد بود که‏ شعور سیاسی را با استمداد از شعور دینی آنها باید بیدار کرد . کواکبی به‏ همبستگی دین و سیاست سخت پایبند بود و مخصوصا دین اسلام را یک دین‏ سیاسی می‏دانست و معتقد بود که توحید اسلام اگر درست فهمیده شود و مردم‏ مفهوم حقیقی کلمه توحید یعنی لا اله الا الله را درک کنند به استوارترین‏ سنگرهای ضد استبدادی دست می‏یابند کواکبی مانند دو سلف ارجمندش سید جمال و عبده ، تکیه فراوانی بر روی‏ اصل توحید از جنبه عملی و سیاسی می‏کرد . او می‏گوید : معنی کلمه لا اله الا الله که افضل ذکرها در اسلام شمرده شده و بنای اسلام بر آن نهاده شده ، اینست که معبود به حقی ،  جز خدایِ بزرگ نیست و معنی عبادت ، فروتنی و خضوع است . پس معنی لا اله الا الله اینست که جز خدای یگانه هیچ موجودی شایسته فروتنی و کرنش نیست . هر خضوع و فروتنی که در نهایت امر ، اطاعت امر خدای‏ بزرگ نباشد ، شرک و بت پرستی است . کواکبی توحید اسلامی را تنها توحید فکری و نظری و اعتقادی که در مرحله اندیشه پایان می‏یابد نمی‏داند ، آن را تا مرحله عمل و عینیت خارجی توسعه و گسترش می‏دهد ، یعنی باید نظام‏ توحیدی برقرار کرد . انصاف اینست که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی ، و سیاسی اسلام‏ را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمد حسین‏ نائینی قدس سره ، توأم با استدلالها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج‏البلاغه ، در کتاب ذیقیمت " تنبیه الامة و تنزیه الملة " بیان نکرده‏ است . آنچه امثال کواکبی می‏خواهند ، مرحوم نائینی به خوبی در آن کتاب‏ از نظر مدارک اسلامی به اثبات رسانیده است . ولی افسوس که جو عوامزده‏ محیط ما کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب یکباره مهر سکوت برلب زد و دم فرو بست . کواکبی مدعی است که هر مستبدی کوشش دارد برای تحکیم و تثبیت پایه‏ های استبداد خود ، به خودش جنبه قدسی بدهد و از مفاهیم دینی برای این‏ منظور بهره جوید ، تنها آگاهی و بالا بودن سطح شعور دینی و سیاسی مردم‏است که جلو این سوء استفاده‏ها را می‏گیرد . کواکبی برخی علمای پیشین اسلامی ( از اهل تسنن ) را مورد انتقاد قرار می‏دهد که آنها به نظم و امنیت ، بیش از حد بهاداده‏اند تا آنجا که عدل و آزادی را فدای نظم و امنیت کرده‏اند یعنی به‏ بهانه نظم و امنیت مانع رشد آزادی شده‏اند و این همان چیزی است که‏ مستبدان و ستمگران می‏خواهند . ستمگران و مستبدان همواره به بهانه برقراری‏ نظم و حفظ امنیت ، آزادی را که عالیترین موهبت الهی است و جوهر انسانیت است کشته‏اند و عدل را زیر پا قرار داده‏اند . کواکبی در رابطه نظم و آزادی ، برای آزادی حق تقدم قائل است و در رابطه دین و سیاست و یا دین و آزادی ، دین را عامل با ارزش تحصیل آزادی‏ واقعی و بیدار کننده احساس سیاسی می‏شمارد و در رابطه علم و آزادی یا علم‏ و سیاست معتقد است همه علوم الهام بخش آزادی نیستند و از نظر آگاهی‏ اجتماعی دادن ، در یک درجه نمی‏باشند . لهذا مستبد از برخی علوم نمی‏ترسد بلکه خود مروج و مشوق آن علوم است ، اما از برخی علوم دیگر سخت وحشت‏ دارد زیرا به مردم آگاهی و شعور سیاسی و اجتماعی می‏دهدواحساس‏آزادیخواهی و مبارزه با اختناق و فشار استبداد را در افراد بر می‏انگیزد . کواکبی می‏گوید : " مستبد را ترس از علوم لغت نباشد ، و از زبان آوری بیم ننماید مادامی که در پس زبان آوری حکمت شجاعت انگیزی نباشد که رایتها برافرازد یا سحر بیانی که لشکرهابگشاید ( 2 ) . چه او خود آگاه است که‏ روزگار از امثال کمیت و حسان شاعر (3 ) زادن بخل ورزد که با اشعار خویش جنگها بر انگیزند و لشکرها حرکت دهند و همچنین منتسکیو و شیلا را . همچنین مستبد از علوم دینی که تنها متوجه معاد باشد ( و میان معاد و معاش ، زندگی و معنویت جدائی قائل باشد ) بیم ندارد . . . علومی که مستبد از آنها بیم‏ دارد علوم زندگانی هستند مانند حکمت نظری و فلسفه عقلی و حقوق امم و سیاست مدنی و تاریخ مفصل و خطابه ادبیه و غیر اینها از علومی که ابرهای‏ جهل را بردرد و آفتاب درخشان را طالع نماید ،تا سرها از حرارت بسوزد ." (4)/ پایان سخن استاد مطهری

پی نوشت  های متن اصلی: 1-نقش سید جمال الدین در بیداری مشرق زمین " صفحه 113 و 114/ 2- مانند سحر بیان سید جمال / 3- بهتر بود که کواکبی به جای حسان ، دعبل را می‏آورد که به قول خودش‏ پنجاه سال دار خویش را بر دوش می‏کشید . به هر حال مقصودِ کواکبی شاعرهای‏ انقلابی است./4-" سیری در اندیشه سیاسی عرب " صفحه169

*******************

ره توشه ای از سخن استاد شهید:

1- با ملاحظه مجموعه افکار و آراء مطهری به خوبی می توان به این سؤال پاسخ داد که  محتوای اندیشه او به عنوان یک «کل چند سویه » تا چه حد در عملکرد آنها که از نام  او استفاده کرده اند یا  از برخی افکار او بهره جسته اند ، حاضر و مؤثر بوده است  ؟ و آیا  فکر مطهری  فضای سیاسی - فرهنگی میهنمان را قبل و بعد از پیروزی ، تحت تأثیر قرار داده است ؟ و اگر آری تا چه حد ؟

2- فراز منقول از مطهری را از چنبه های مختلف می توان مورد واکاوی و تعمیق قرار داد . اینکه  چه نکاتی از اندیشه کواکبی در نظر مطهری مهم  و قابل توجه جلوه کرده ، در شناخت ما از ذهنیت و شخصیت و علائقِ شخصِ مطهری مؤثر است .

3 -مطهری در کتاب »نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر » به بررسی ریشه های «انقلاب اسلامی  درسالهای پنجاه و شش و پنجاه و هفت  »می پردازد ؛ یعنی رُخدادی که خود ،در عالیترین سطوحِ آن یعنی تأسیس و ریاست شورای انقلاب  ،ایفای نقش می کزد . اگر این جایگاه را برای مطهری در نظر گیریم آنگاه تفسیر او از  خاستگاه انقلاب ایران در آن سالها بیشتر  قابل تأمل  جلوه می کند  . گو اینکه برای فهم آن واقعه تاریخی نمی توان  به تفسیر مزبور اکتفا کرد .  جدا سازی انقلاب 57 از پیشینه تاریخیش  نه با منطق علمی سازگار است و نه با علایق انقلابی .ا  هم باید به پیشینه انقلاب 57نظر کرد و هم به ویژگیهای خاص کننده آن . هر یک از این دو را که فراموش کنیم از فهم واقعیت تمام عیار انقلاب دور شده ایم . 

امروز بعد از گذشت نزدیک به چهار دهه از انقلاب با تفاسیری از انقلاب در بخشهائی از طیف سیاسی غالب مواجهیم که ریشه های نهضت پنجاه و هفت  را به صفویه می رسانند. آنها هم که چه در طیف غالب  و چه در جریان رقیب آن اینچنین نمی کنند ،تصویری  منقح و  تمام نُما  از  واقعیت انقلاب پنجاه و هفت و ریشه های آن  ارائه نمی دهند  .استاد  مطهری  ، خاستگاه انقلاب ایران را در نردیکترین  لایه ، به جریان تاریخی اصلاح دینی  و چهره های شاخص آن  همچون سید جمال؛ عبده ،کواکبی و نائینی می رسانَد و در لایه عمیقتر به قیام سید الشهداء علیه السلام  و نهضتهای خونین علویان. توجه به لایه دوم نشان می دهد که فهمِ مطهری از اصلاح  ،فهمی انقلابی است.  

4- در شرایطِ امروزِ جامعه ایران برای جماعتی از مردم که  بیش از دیگران از انقلابِ پنجاه و هفت  سخن می گویند و هویت خود را در ارتباط با آن تعریف میکنند  بعضاً غریب جلوه می کند که چالش  با استبداد  ،خودکامگی و بی قانونی  یکی از مؤلفه های اصلی انقلاب 57 و لذا یکی از مؤلفه های اصلی انقلابی بودن  و  از لوازم   پیوند با  انقلاب معرفی شود .  واقعیت این است که گروه ها و جناحهای مختلف و متخالف هریک به بعدی ازبعاد انقلاب  57 بی توجهند. البته ممکن است در عالَمِ  حرف و سخن اشخاص و گروه ها بپذیرند که انقلابی بود با جانبداری از خودکامگی و نظارت ناپذیری  یا با فلان رویکر و خطمشی ناشایست دیگر سازگار نیست   اما در مقام عمل به لوازم  این پذیرش  پایبند نمی مانند . در چنین شرایطی  هم باید تنقیح مفهوم  کرد و  بیشتر و بیشتر به معنا و مفهوم  انقلابی بودن و تفاسیر درست و نادرست از آن  پرداخت  و هم  ابعاد مغفول آن و اقعه تاریخی یعنی انقلاب پنجاه و هفت را آشکار ساخت  تا نهایتاً مشخص شود که ادعای آن دسته از گروه ها و جناح های سیاسی که  بیش از دیگران از انتساب به انقلاب پنجاه و هفت بهره می برند  صادق و مقبول است یا نه ؟   واقعیت تاریخی  انقلاب"  همان  است که مطهری  ، «طبایع الاستبدادِ »کواکبی را از جمله ریشه های آن معرفی می کند نه   آنچه در سالهای اخیر با عنوان" گفتمان انقلاب اسلامی" ساخته و پرداخته شده است . از تزکیه و تکامل انقلاب   وپیشرفت کردن از گذشته  انقلابی  و رسیدن به ادراکی پیراسته و تعمیق یافته از معنای انقلاب موقعی می توان سخن گفت که درک درستی از تمامیت انقلاب به مثابه یک پدیده تاریخی  داشته باشیم .

5_استاد مطهری از جمله اندیشمندانی است که درونمایه  پروژه بعد از خود  را هم مشخص کرده است . او با این کار خود ، گویی گفته است که برای پیمودن راه ناتمام او چه باید کرد .  مطهری صرفا در میانه انقلاب  نبود که به مسئله استبداد توجه می کرد .او در آثار دیگر خود از قبیل جاذبه و دافعه علی (ع )، سیری در نهج البلاغه و علل گرایش به مادیگری نیز به این مسئله یا مسائل مرتبط با آن پرداخته بود .مطهری در یکی از آخرین فرازها از کتاب "علل گرایش به مادیگری" توجه به مسئله استبداد و رابطه آن با خداپرستی را از جمله مسائلی می داند که باید مورد توجه دانشمندان روشنفکر اسلامی قرار گیرد.استاد مطهری نوشته بود:"باید پیوند مسائل الهی با مسائل اجتماعی و سیاسی مشخص شود ؛ مقام مکتب الهی از نظر پشتوانه بودن حقوق سیاسی و اجتماعی روشن گردد.دیگر، قبول خداملازم با قبول حق زورگویی و استبداد حکمران تلقی نگردد .خوشبختانه از این نظر نیز تعلیمات اسلامی غنی و رسا است ؛ هرچند کمتر عرضه شده است. وظیفه دانشمندان روشنفکر اسلامی است که مکتب حقوقی اسلام را از وجهه های سیاسی و اقتصادی و بالاخص از وجهه اقتصادی معرفی کنند" (علل گرایش به مادیگری ، مرتضی مطهری،چاپ 26، ص193 )

  6- از فراز سابق الذکر- از کتاب نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر - می توان نتیجه گرفت که  یکی از مؤلفه های محوری  اصلاح  در نظر مطهری ،چالش  با استبداد است .  مطهری با صراحت کواکبی را به عنوان یک اصلاحگر یا به تعبیر خودش «قهرمان اصلاح» معرفی می کند و بازهم با صراحت می نویسد   که :"کواکبی یک مفکر اسلامی ضد استبداد بود ". با عنایت به همین گزاره ها  آیا نمی توان نتیجه گرفت که  در نظر مطهری ، چالش با استبداد   -   مشروط به سامان یافتن در بافتاری خاص و روش خاص- شخص را شایسته می کند که  «قهرمان اصلاح» لقب گیرد؟/ امیر حسین ترکش دوز