بر «کیشِ هَوىٰ»

مرتضی مطهری : «انسان، گذشته از آن خودِ ابتداییِ حیوانیِ "خود-محوری" که فقط در فکرِ خودش است و از جنبۀ مثبت یا منفی در فکر ِدیگران نیست، که این یک حالت عادی است، حالت آز و حرص دارد که یک بیماریِ عجیب است و همچنین دچار بیماریهای مخفی و عقده هایِ روحی و روانی می شود. ...... نَفْس را، آنجا که به صورت آز و حرص درمی آید و آنجا که آن میلها به صورت سگهای خفته ای در درون انسان مخفی می شوند و آنجا که نَفْسِ انسان حالت آن افعی را پیدا می کند، باید از بین بُرد و جهاد با نَفْس کرد؛ یعنی باید با نَفْس امّاره ی بالسوء، که این تعبیر هم از قرآن است، این نَفْسی که به شدت فرمان به بدی می دهد، مبارزه کرد. آن حَدِّ اول که می خواهد یک لقمۀ نان بخورَد، فرمان به بدی نیست. آن غریزه، طبیعی است و خوب هم هست. ولی وقتی به صورتِ آز و حرص و بخل و حسد و کینه و عقده و خشم و غضب و امثال اینها درمی آید، آن وقت است که این نفسْ «امّارۀ بالسوء» می شود. قرآن هم می گوید با نَفْس امّارۀ بالسوء باید مبارزه کرد: فَأَمّا مَنْ طَغی . `وَ آثَرَ اَلْحَیاةَ اَلدُّنْیا. `فَإِنَّ اَلْجَحِیمَ هِیَ اَلْمَأْوی . `وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوی . `فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوی . . قرآن تصریح می کند که باید جلو نفس را گرفت و باید آن را از اینکه دنبال هوای خودش برود نهی کرد. در جای دیگر می فرماید: أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اِتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ آیا دیدی آن کسی را که معبودش همان هوایِ نَفْسَش است؟ در جای دیگر از زبان یوسفِ صدّیق نقل می کند: وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ من هرگز نَفْسِ خودم را تبرئه نمی کنم. ببینید یوسف چه می گوید. یوسفی که از خودش مطمئن است، در عین حال می گوید: إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ. می خواهد بگوید دستگاهِ نفسِ انسان آنقدر پیچیده و پیچیده است که گاهی ممکن است در آن لایۀ دهمش چیزی باشد که انسان خودش نفهمد، و لهذا می گوید: من هرگز نفس خودم را تبرئه نمی کنم، و خصلت مؤمن این است که هیچ گاه به نَفْسِ خود از نظر شرارت نکردن اعتماد نمی کند». ( مجموعه آثار ،ج 23 ،ص 234 - و نیز در  کتاب انسان کامل)

پی نوشت : نویسنده ، علاوه بر این سخن،  ملاحظات تکمیلی وانتقادی ِ دیگری هم دارد . این ملاحظات را می توان در همان منبع یاد شده و همچنین در دیگر آثار مکتوبِ ایشان پیگیری کرد . /